Anadolu Ajansı (AA) Stratejik Tahlil Masası, geçmişten bugüne dünyadan ve Türkiye’den entelektüellerin Nobel Mükafatlarına dair görüşlerini derledi.
***
????Kimilerine nazaran dünyanın en itibarlı ve saygın mükafatı; bazılarına göreyse siyasi saiklerle verilen bir ödül. Kimi vakit mükafatı almak, ödül sahibine prestij kazandırırken kimi vakit da reddetmek saygınlık nedeni oluyor. Fizik, kimya üzere bilim kollarında verilen mükafatlar pek tartışma yaratmazken Nobel Barış ve Edebiyat Mükafatları; mükafatı alan isimler, siyasi maksatları ve bildirileri açısından daima tartışma konusu oluyor.
Nobel Mükafatı siyasi mi, cinsiyetçi mi, Avrupa merkezci ve anti-Amerikancı mı? Ödül, sahibine prestij mı kazandırıyor yoksa itibarsızlaştırıyor mu? Adaylar neye nazaran seçiliyor?
“Nobel Ödülü” neyi ödüllendiriyor?
Türkiye’nin kıymetli sosyologlarından Cemil Meriç, Nobel Mükafatlarını bir mükafat olarak nitelendirmiştir. Avrupa’yı “tek bir aile” olarak betimleyen Meriç için Nobel Mükafatları, sistemin yalnızca “kendi fertlerine” verdiği bir mükafattan ibarettir. Her ne kadar diğer coğrafyalardan insanlara da verilse zihnen Avrupa’ya ilişkin olmayan bireyler bu mükafattan hisse alamazlar. Meriç’e nazaran “Nobel’in edebiyat mükafatı, kendi aile fertlerine bahşettiği bir ihsandır. Gerçi ortada bir uzak iklimlere kadar ihsanlarını rayegan etmek cömertliğini gösterir. Lakin kendi anlayacağı, kendi dünyasını güzelleştiren, kendi manevi ikliminde yetişen beşerler nail olabilir bu mükafatlara… Churchill. Edebiyat dünyasında rastgele bir isimdir. İnsanlık ölçüsünde yaratıcı değildir. Lakin kapitalizm yalnızca Churchill kendi zaferlerini kazandı, belirli bir tertibi müdafaa etti diye mükafata layık görmüştür.” [1]
Nobel Mükafatları yalnızca ulusal değil, milletlerarası toplulukta da birçok farklı görüş etrafında olumlu ve olumsuz yansılar almıştır. Avrupa’da da Nobel Mükafatlarına ait yekpare bir anlayış olduğu söylenemez. Tartışmalı mahiyeti nedeniyle bazıları mükafatı alanlarındaki muvaffakiyetlerinin tescillenmesi olarak görürken, bazıları de mükafatı reddetmiştir.
Fransız muharrir Jean P. Sartre, 1964’te Nobel’e layık görülse de mükafatı almayı reddeder. Zira Sartre’a nazaran “Yazar, her türlü kurumsallaşmayı reddetmelidir.” [2] Nobel almak birden fazla vakit mükafatı alanların Batılı kodlarına teslim olduklarının bir nişanesi olarak da okunmuştur. Hakikaten Alev Alatlı da Soljenitsin “Gulag Ekip Adaları”ndan ötürü Nobel Mükafatı aldığında eski tüfek komünistlerin “Saşa’yı da satın aldılar” mealinde ağladıklarını aktarır. [3]
Ancak Henri Bergson, Albert Camus üzere Nobel’i benimseyen, ona sahip olmayı prestijli bulan müellifler da vardır. Bergson, Nobel Ödüllerinin itibarını vurgulamış ve bu mükafatları “ilham veren eserler için tasarlandığından idealist ve tüm dünyanın entelektüel bilançosunu titizlikle incelediği için milletlerarası karaktere sahip” olarak nitelendirmiştir. [4]
Nobel Anti-Amerikancı mı?
“Birçok büyük muharririn bu mükafatı alamadığını bilen her edebiyatçı, mükafatı biraz utanarak alacaktır.” [5] Bu kelamlar, 1954’te Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülen ABD’li ünlü muharrir Ernest Hemingway’e ilişkin. Amerika’da, Nobel Mükafatları “Avrupa merkezci” olduğu gerekçesiyle sıklıkla eleştirilmiştir. Edebiyat alanında bugüne kadar az sayıda Amerikalı muharrire ödül verilmesi nedeniyle Nobel Akademisinin “anti-Amerikancı” olduğu dahi tez edilmiştir.
Öte yandan ABD’li müzikçi, kelam muharriri Bob Dylan’a 2016’da “edebiyat ödülü” verilmesiyle Nobel Mükafatları etrafındaki tartışmalara bir yenisi daha eklenmiştir. 1901’den bugüne birinci sefer bir müzikçiye edebiyat ödülünün verilmesi “edebiyatın hudutlarının nasıl belirleneceği” konusunda tartışmalara sebep olmuştur.
Nobel Bilim Ödülleri’nin iştirakçi ve gruba dayalı yeni bilimsel yaklaşımı reddettiği ve kişi üstüne ağırlaştığı; erkek-merkezli bir ödül verme yapısı olduğu istikametinde birçok tenkide de rastlamak mümkün. [6] Dahası, mükafatların Oslo kulislerinde belirlendiği ve objektif bir tabandan fazla taraflı bir seçim yapıldığına dair görüşler de her geçen gün yaygınlık kazanmaktadır. [7]
Nobel’in prestijini sarsan seçim: Peter Handke
2019 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’nün soykırım savunucusu bir romancıya verilmesi, mükafatın prestijini daha da sorgulanır hale getirmiştir.
Prof. Dr. İlber Ortaylı’ya nazaran Nobel Edebiyat Mükafatları “belirli bir dünyanın, muhakkak bir niyetine göre” verilir. Ortaylı’ya nazaran Srebrenitsa Soykırımı’nı öven Handke’ye verilen ödül sonrası “büyük bir edebiyat mükafatı kasabalaştırılmıştır.” Bu bedel yitiminin bir başka sebebi ise mükafatın her sene verilmesidir. [8]
Nobel’i eleştiren isimler ortasında Slovak düşünür Slavoj Zizek de yer alır. Zizek’e nazaran, Handke’ye Nobel Edebiyat Ödülü’nün verilmesi trajikomiktir. Vilayetle de birisi ödül alacaksa bu Assange olmalıdır. [9]
Murat Bardakçı da Nobel Ödüllerinin vakit içinde mahiyetini kaybettiğini tabir eder: “Alfred Nobel’in barışa, ilime, sanata, kısacası insanlığa yararlı olan her şeye katkı niyetiyle tesis ettiği ancak vakitle gereksiz bir ilahi havaya büründürülen bu mükafatlar, skandallarla esasen kirlenmiş olan Komite’nin, Peter Handke’yi seçmesi ile Handke’nin lisanına doladığı ve içerisinde esasen daima birden yüzmekte oldukları pisliğe bulanmıştır.” [10]
Nobel Mükafatları almak isteyenler kadar verilse de almayacağını tabir edenler de vardır. Selim İleri, “Bu kadar karanlık noktaya gelmiş bir mükafatı almak istemem.”, diyerek mükafatların yaşadığı prestij kaybını lisana getirmiştir. [11] Öteki yandan hak ettiği halde siyasi nedenlerle Nobel verilmeyenler ortasında Yaşar Kemal’in ismi sıkça zikredilir. Kemal, bu siyasi seçimi her daim gündeme tutmak istercesine “ölene kadar da aday olmaya devam edeceğini” belirtmiştir. [12] ???????
Türkiye Nobel’i nasıl görüyor?
Türkiye’de de Nobel’e dair görüşler çeşitlilik gösterirken tartışmalar mükafatın taraflı olması, objektif kriterlerle verilmemesi ve giderek siyasallaşması etrafında odaklanıyor.
Prof. Dr. Şaban Teoman Duralı (Yazar, Düşünür): 1910’lu, 20’li, 30’lu, 40’lı, 50’li, 60’lı ve 70’li yıllardaki kadar olmasa da; fizik, kimya ile tıp alanlarında Nobel’in hala kıymetiharbiyesi olabilir. 1980’lerle birlikte bilim terki dünya etmiştir. Barış Mükafatı oldum muhtemel göz boyama işidir. 1990’lardan bu yana edebiyat mı var, muharrir mı kaldı, mükafatlar dağıtılıyor. Kimi kepazeliklerle birbirlerini ödüllendiriyorlar. Edebiyatın düzeyini o denli ayağa düşürdüler ki geçen yıl edibe vereceklerine (bulamadılar herhalde) bir müzikçiye (Bob Dylan) verdiler. Bizde de Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Nazım Hikmet üzere devler dururken, vere vere kime verdiler! Öp babanın elini derler buna Türkçede.
Mustafa Kutlu (Yazar): Nobel, Hristiyan Batı dünyasının liberal, kapitalist, aydınlanmacı, seküler fikriyle global sermayenin ve tüketim toplumunun birlikte kendi çıkar hesaplarına uygun olarak tasarlanmış, hegemonik bir ödül olarak tüm dünyaya lanse edilmiş bir kalp akçedir. Alana da almayana da kabul edene de reddedene de mübarek olsun.
Prof. Dr. Ümit Meriç (Yazar): Kanaatim o ki Nobel Mükafatı beşeriyete hayrı olan bir ödül. Orjinal olmak her vakit kural değil. Biz Türkiye olarak daha çok Edebiyat ve Barış mükafatlarına odaklanıyoruz. Meğer Madame Curie’den Koch’a kadar insanlığa hizmet etmiş pek çok hoş beşere da verilmiş.
Prof. Dr. Mehmet Akif Okur (Akademisyen): Nobel Ödülü’nün itibarına katkıda bulunan iki ana faktörün olduğunu düşünüyorum. Bunlardan birincisi, çağdaş dünyanın üzerinde yükseldiği ve ‘bilimin üstünlüğü’ halinde tabir edebileceğimiz temel paradigmanın bir asrı aşkın vakittir en ışıltılı vitrini olmasıdır. İkincisi de esrarengizliğini müdafaayı başaran güçlü bir kurumsal yapıyla seçim süreçlerinin yönetilmesidir.
Nobel Ödülü’nün tarihi birçok tartışma ve skandalla doludur. Buna karşın, Nobel’i var eden son iki asırdır global tertibinin merkezindeki paradigma gücünü koruyor. Nobel Enstitüsü de kendisine itibar kazandıran çalışma usullerini sürdürüyor.
Prof. Dr. Mehmet Oktay Taftalı (Akademisyen): Günümüzde Nobel dahil, ödül, yarış ve rekabet sistemi, kapitalist medeniyetin devindirici ve meşruiyet üretici sistemlerinden birisini oluşturuyor.
İnsanlığın doğal ömrü içinde ortaya çıkan, doğal iş kısmının -özellikle çağdaş vakitlerden itibaren- çok uzaklarına savrulmuş durumdayız. Hasebiyle bugün tabi olduğumuz toplumsal hiyerarşi, bilgi, maharet ve özveri temelli bir hiyerarşi değil. Bu nitelikler her ne kadar sıkça lisana getirilse de tarihin arkaik devirlerinden farklı olarak, toplumsal hiyerarşiyi artık doğal iş kısmı yerine, güç istenci ve imtiyaz talebi belirliyor. Bu durumda ödül müessesi, teşvik, prestij ve gurur vesilesi olmaktan çok güç ve imtiyaz imkanı olarak algılanıyor ve o doğrultudaki talepleri muhatap alıyor.
Bilgi, maharet ve özveri yerine, güç istenci temelinde yükselen kapitalist hiyerarşi, dayanışma yerine etik kural içermeyen bir rekabeti, paylaşım yerine biriktirmeyi, teşvik yerine kızıştırmayı, prestij yerine şöhreti, sevgi yerine şehveti, ikame ederek, “mükafatı” yozlaştırmıştır. Bu anlayış uyarınca, mükafatlar ortasında da emsal bir hiyerarşi ortaya çıkıyor ve Nobel tepeyi oluşturuyor.
Edebiyatın, bilimin, kelamda barış siyasetinin ödüllendirildiği bir “market” olarak Nobel’in etik duyarlığa, kamu faydasına, insanlık onuruna, dünya halklarının gönlüne temas eden hangi özelliklerini duyarlığa, kamu faydasına, insanlık onuruna, dünya halklarının gönlüne temas eden hangi özelliklerini sıralayabiliriz? Bilemiyorum.
Ödülün kronolojisine baktığınızda, beyaz adamın, Avrupa merkeziyetçi kültür şovenizminin, erkek hâkim seçkinciliğin izlerini çıplak gözle görebiliyorsunuz. Bu mükafatı alan tek tük değerli beşerler, kapitalist medeniyetin teşvik yerine kızıştırma, dayanışma yerine acımasız rekabet ve üstte saydığım öbür olumsuz fonksiyonlarına faal bir “PR” tabanı sunarak meşruiyet kazandırıyorlar. Kabul edilen mükafatın, mükafatı olarak da çok satan kitaplar üzerinden servete, yaptırım gücü olan kelamlara ve global şöhrete erişilebiliyor. Fakat Aristoteles, bu kazanımların hiçbirini sanatın ve bilimin erekleri içerisinde saymıyor, sanatın ereğini kendi içinde, bilimin ereğini ise insanın bilme isteği içinde temellendiriyordu. Sanat ve bilim hayatında mükafatları reddedenlere hürmetle.
Mustafa Küpüşoğlu (Editör, Alfa Yayınları): Nobel Mükafatları dahil olmak üzere hiçbir mükafatın büsbütün adil olma bahtı olmadığını ve en hafif deyişle yol kazasına çok açık olduğunu bilmemize karşın saygınlığını müdafaaya çalışan mükafatları önemsiyoruz. Nobel Mükafatları politik olarak en tartışmalı mükafatlar, ülke/tür/köken seçiminde temellendirmesi sıkıntı kararlar veriyorlar. Yeniden de insanların dikkatini olmayan üzerinden olsa bir probleme çekmesini değerli buluyoruz.
[1] Cemil Meriç’in TRT-1 kanalında yaptığı Nobel konuşmasından alınmıştır.
[2] https://actualitte.com/article/48360/prix-litteraires/le-22-octobre-1964-jour-ou-sartre-refusa-le- prix-nobel
[3] https://www.hurriyet.com.tr/gundem/alev-alatli-en-buyuk-gunah-bilgisizlik-degil-kotuluktur- 41300144
[4] https://www.nobelprize.org/prizes/literature/1927/bergson/speech/
[5] https://www.nobelprize.org/prizes/literature/1954/hemingway/speech/
[6] https://www.theguardian.com/science/2018/sep/30/nobel-prize-fails-modern-science
[7] https://www.lesechos.fr/weekend/business-story/exclusif-dans-les-coulisses-du-prix-nobel-de-la- paix-1352943
[8] https://www.ntv.com.tr/sanat/ilber -ortaylidan-nobel-aciklamasi,01u5Xx-Ap0W12xeyf2ccbg
[9] https://www.theguardian.com/books/2019/oct/10/troubling-choice-authors-criticise-peter-handke- controversial-nobel-win
[10] https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/2547402-bosnada-bosnaklar-degil-de- sirplar-katledilmis-olsa-idi-kasapsever-handkeye-nobeli-nah-verirlerdi
[11] https://www.ntv.com.tr/video/sanat/selim -ileri-bu-kadar-karanlik-noktaya-gelmis-bir-odulu- almak-istemem,U75FL5wKe0WWbG3AMKI1Ew
[12] https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/yasar-kemalin-nobeline-kimler-engel-oldu-28367221
